سائیں رانجھا دا اصل ناں محمد رفیق اے۔ایس لئی کجھ تھانواں اُتے ایہناں دا ناں سائیں محمد رفیق رانجھا وی لکھیا ملدا اے۔ 10 جنوری 1952ءنوں حمزہ غوث سیالکوٹ وچ فتح محمد رانجھا دے گھر پیدا ہوئے۔ ایہناں دا رقبہ پنڈوں باہر سی۔ بعد وچ ایہناں اپنے رقبے وچ ڈیرہ بنا لیا جہدے آل دوالے اجکل نواں حمزہ غوث آباد ہو چکیا اے۔رانجھا ہوراں نے اک تھاں اپنا پتہ اِنج لکھیا اے:

سیالکوٹ تھیں دکھن پاسے چڑھدے چائنہ چوک توں لہندے

نواں حمزہ غوث دی نگری ایتھے مسکین ہاں رہندے

بوہڑی محلے آشیانہ میرا لوکی رانجھے سانوں کہندے

نال پیار جو سجن آون سر متھے تے بہندے¹

ایس پنڈ دا ناں پیر حمزہ غوثؒ دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جیہڑے کہ حضرت سلطان باھوؒ دے پیر بھائی سن۔ اوہناں دا دربار اج وی پرانے حمزہ غوث وچ موجود اے۔² سائیں رانجھا ہوراں اپنی مڈھلی دینی تعلیم مولوی عبد الطیف کوٹلی باوریاں والیاں کولوں حاصل کیتی۔ مڈل تک رسمی تعلیم مڈل سکول بیگو والا وچوں تے میٹرک 1968ءوچ گورنمنٹ پائلٹ سیکنڈری سکول سیالکوٹ توں حاصل کیتی۔ایہناں نے ایف ایس سی انجینئرنگ دا سرٹیفیکیٹ جامعہ ملیہ کالج کراچی توں 1970ءوچ حاصل کیتا۔ سائیں رانجھا ہوری دسویں توں بعد 1969ءوچ پاکستان مشین ٹول فیکٹری لانڈی کراچی دے پہلے بیج وچ بھرتی ہو ئے۔ ایسے دوران ایہناں رات دی ڈیوٹی کر کے دن دے ٹائم پڑھ کے ایف ایس سی کیتی۔ پی ایم ٹی ایف اک بین الاقوامی ادارہ اے جہنوں ترکی، ایران تے پاکستان نے رل کے RCD دے تحت قائم کیتا سی۔ ایہہ فوجی ہتھیار تے سامان بنان والا اک اہم ادارہ اے جہدے اتے 1971ءوچ انڈین ایئر فورس نے حملہ کیتا۔ اوس ویلے رانجھا ہوری وی فیکٹری وچ کم کر رہے سن۔ ایہناں دے تن ساتھی شہید ہو گئے تے ایہناں نوں غازی دا رتبہ ملیا۔ شہادت دی حسرت اجے وی ایہناں دے سینے وچ جوان اے۔ تن ساتھیاں دی شہادت تے اپنے بچ جان دا ذکر کردیاں ہویاں ایہناں دے لہجے وچ اج وی اک جذباتی کیفیت پیدا ہو جاندی اے۔ایس تبدیلی نوں محسوس کر کے جدوں میں ایہناں دے چہرے اُتے جھاتی ماری مینوں اک حسرت نظر آئی ۔ایہہ سارا کجھ میرے لئی حیران کر دین والا سی۔ مینوں اِنج لگ رہیا سی جنج اوہ کسے بہت وڈھے گھاٹے دا ذکر کر رہے ہون۔ ذاتی طور تے مینوں ایس گل نے بڑا متاثر کیتا۔

ایہناں نے دو سال فرانس وچ تے دو سال پاکستان سٹیل مل وچ وی کم کیتا۔ ایہناں اڈا ڈاک والا اُتے پہلے چوہدری فضل دین اینڈ سنز وچ کم کیتا تے فیر ڈاک والے اڈے اُتے چودہ سال اک ہوٹل چلایا۔ایہناں دا مزاج شروع توں ای درویشانہ سی۔ اک واری ایہہ منگا پیر دے دربار تے حاضری لئی گئے تے اوتھے اک تھلوچی درویش نال ملاقات ہوئی۔اوہناں آکھیا جے تیرے گھر وچ خزانہ پیا ہویا اے تے توں ایدھر اودھر بھج رہیا ایں۔ایس نشاندہی اُتے ایہناں 1969ءوچ ای اپنے ماموں باؤمحمد شفیع چک منڈھار سیالکوٹ دے ہتھ اُتے بیعت کیتی۔ یاد رہوے ایہ نشاندہی جتھے کیتی گئی سی اوہ مقام کراچی دے نیڑے تیڑے دسیا جاندا اے۔سائیں رانجھا ہوری ہن اپنا سارا ویلا ڈیرے اُتے ای رہندے نیں۔ ایہناں دے تنے پُتر عرفان احمد رانجھا، علی عمران رانجھا تے صدام حسین رانجھا وی نال ہندے نیں۔سائیں رانجھا ہوری روحانی علاج دے نال نال حکمت دے ذریعے لوکاں دی خدمت وچ مصروف نیں۔ میں ایہناں کولوں بابا جی قصور مند دی کتاب لین گیا ساں۔ جیہڑی ایہناں محمد شریف نمبردار آف دھیدو والی ڈسکہ نال رل کے ترتیب دتی تے چھاپی سی۔ کتاب تے مِل گئی پر ایہدے نال نال اک ہور خوشی وی چوہنگے وچ ہتھ آ گئی۔پتہ لگا جے سائیں رانجھا ہوری خود وی شاعر نیں۔ ذیل وچ پہلے ایہناں دی اپنی لکھی ہوئی کتاب دا ذکر کیتا گیا اے تے فیر ایہناں دی ترتیب دتی ہوئی کتاب دا ذکر کیتا جارہیا اے۔

1۔وراثت فقر،قلمی:

سائیں رانجھا ہوراں دے کلام اُتے مشتمل کتاب " وارثتِ فقَر" جہدے کل 418 صفحے نیں،کمپوز ہوئی پئی اے۔ایس مجلد مسودے دی کمپوزنگ عرفان احمد رانجھا ہوراں نے 2017 ءوچ مکمل کر لئی سی۔ایہدا باقاعدہ مڈھ حمد، مناجات، نعت تے مناقب توں بنھیا گیا اے۔سائیں ہوراں باراں امام ، ازواج مطہرات، حضورﷺ دے صاحب زادے، صاحب زادیاں، بہتر شہیداں دے ناں، محبت اہل بیت، حضرت عنایت اللہ قادری تے چوداں خانوادے فقیراں دے ورگے عنوان قائم کر کے مناقب لکھے نیں۔ ایس توں وکھ ایہناں اللہ تعالیٰ دے نڑنویں ناں، حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نڑنویں ناں، سفرِحج، باراں پیالے فقر دے، شجرہ نبوت، شجرہ حضرت نوشہ گنج بخشؒ، غسل نیت، غریبی، کرکٹ، نشہ، فرقہ بندی ، کالی چِڑی ، مچھلی اور گنڈویا، مور کی مستی تے ڈبل شاہ ورگے عنوان قائم کر کے اپنے خیال تے نظریے بیان کیتے نیں۔ اپنی ایس کتاب وچ شاعر موصوف نے رباعی، رباعی ڈیوڈی، سی حرفی،بند، مخمس، مسدس، ڈیوڑھ تے گیت نوں صنف دے طور تے ورتیا اے۔ اک رباعی اپنے ناں سمیت پیش اے:

رباعی سوہنی دی

اک رات چناں دا رنگ خونی اندھیری وگ دی پئی چوطرفدی سی

چڑھی کانگ چناں دی سی چیر کنڈھے ہر چیز نوں پئی غرقدی سی

آر سوہنی تے پار مہینوال بیٹھا تار عشق والی دو پاسہ کھڑکدی سی

عشق سوہنی دے صدقے سائیں رانجھا اِرادے اپنے توں نہ جَرَکدی سی³

سائیں رانجھا ہوراں باقی پرچلت صنفاں دے نال نال کجھ گیت وی لکھے نیں۔ ایہناں وچوں اک گیت جیہڑا بیڑھ والے لمبڑاں دے منڈے دی فرمائش اُتے لکھیا گیا سی دے کجھ بول پیش نیں:

لمبڑاں دا منڈا نی کھہڑے میرے پئے گیا

دل نذرانہ دے کے دل میرا لے گیا

چوری چوری تکے نالے اشارے پیا کر دا

میریاں ماپیاں توں ذرا وی نہ ڈر دا

مست نگاہواں نل گَل کوئی کہہ گیا

لمبڑاں دا منڈا نی کھہڑے میرے پئے گیا

بار بار گلی وچ پھیرے پیا پوندا اے

کدی چڑھے کوٹھے تے موڑاں تے کھلوندا اے⁴

ایس کتاب وچ351 عنواناں دے تحت شاعر نے اپنے جذبات سانجھے کیتے نیں۔اک سوال دے جواب وچ ایہناں دسیا جے "میں کسے کولوں شعر دا فن سکھیا تے نئیں پر بابا جی قصور مند تے محمد شریف نمبردار دی لمی بیٹھک نے بڑا کجھ سکھن دا موقع دتا۔ شعر لکھن دے حوالے نال میں کہواں گا جے بابا جی قصور مند ای میرے استاد نیں"⁵میں اوہناں توں بڑا متاثر ساں۔ میرے کول اوہناں دا 1984ءتوں آن جان سی۔ سیالکوٹ جدوں آندے سن میرے کول ضرور آندے سن۔ عام طور تے اوہ رام تلائی سیالکوٹ حافظ خورشید ہوراں کول آندے ہُندے سن، سنگت نال ہُندی سی۔ میں ضرور حاضر ہندا ساں۔ اوہناں دیاں گلاں مینوں بڑیاں چنگیاں لگدیاں سن۔ اوہناں دے مرن توں بعد میں اوہناں دا کلام جمع کرنا شروع کیتا۔ ایس سلسلے وچ محمد شریف نمبردارتے لالہ محمد اعظم نے خاص تعاون کیتا۔اک جگہ تے سائیں ہوراں کشمیر وچ ہندوقوم تے فوج ولوں ہون والے ظلم تے ستم دی گل اِنج کیتی اے۔ اوہ لکھدے نیں:

آزادی منگناں تے کوئی ظلم نئیں فیر کشمیر تھیں ہو تقصیر گئی اے

دنیا وچ سی اک ایہ حسِین وادی بن جہدی ہن خونی تصویر گئی اے

ٹکڑا جنت دا لوکی آکھدے نیں ہو دوزخ نال تعبیر گئی اے

جویں ہیر بیلیاں وچ خوار ہو کے پچھے رانجھے دے ہو فقیر گئی اے

آزادی خاطر کشمیری عوام یارو ہو دنیا وچ ظہیر گئی اے⁶

2۔سُچے موتی کلام چوہدری عنایت علی وڑائچ المعروف بابا جی قصور مند:

بابا جی قصور مند اک سُچے، سَچے تے بے باک شاعر سن۔ کسّو کی ضلع گجرات دے رہن والے ایس شاعر دا اصل ناں چوہدری عنایت علی وڑائچ تے اوہناں دے ابا جی دا ناں میاں فتح علی وڑائچ سی۔⁷ قصور مند ہوری 1914ءدے ایڑ گیڑ پیدا ہوئے ⁸تے 11اگست 1991ءنوں فوت ہوئے۔ اوہناں دے کتبے اُتے وی ایہہ ای تاریخ لکھی ہوئی اے۔ اُنج جمن ورہے نال بابا جی دے گدی نشین تے جوائی چوہدری لیاقت علی وڑائچ اتفاق نئیں کر دے۔ اوہناں دے مطابق جدوں بابا جی 1918ءوچ ایدھر آئے سن اودوں اوہناں دے نکے بھرا واہواسیانے سن، مطلب ایہہ جے بابا جی چار سال دے نئیں سن سگوں وڈے سن۔اوہناں دے ابا جی پڑھے لکھے بندے سن تے فارسی وچ لکھدے وی سن۔لکھنو وچ رہندے سن تے اوتھے پولیس وچ حوالدار سن۔ پچھلی عمر وچ گھروں غائب ہو گئے سن۔ باراں تیراں سال اجمیر شریف درگاہ تے رہے۔ 1933توں1935ءدے وچکار فوت ہوئے۔ اوہ دَس دے نیں جے چنگی طراں یاد تے نئیں پر میری جاچے بابا جی دے شناختی کارڈ اُتے جمن ورہا1907لکھیا ہویا سی ، پر ایہہ اصل عمر نئیں آکھی جا سکدی۔ اوہناں دی عمر بہتی سی۔چوہدری لیاقت علی کوئی اوپرے نئیں ،اوہ قصور مند ہوراں دے بھتیجے نیں تے اوہناں نوں تایا جی آکھدے نیں۔ایہناں دے دادا جی احمد خان تے بابا جی دے والد فتح علی اکو پیو دے پُتر سن۔لیاقت علی اجکل صادق آباد دے اک چک 199بٹا پی وچ رہ رہے نیں۔ بہرحال راقم نے بابا جی دا جمن ورہا اوہناں دے اوس انٹرویو وچوں اخذ کیتا اے جیہڑا اوہناں اللہ دتہ ہوراں نوں 1984ءوچ چیتر دی 18تاریخ نوں حضرت امام علی الحقؒ دے مزار دے نال نوگزی قبردے لاگے دتا سی۔ ایس انٹرویو دی آڈیو اجے وی سائیں رانجھا ہوراں کول پئی ہوئی اے ۔ راقم نے ایہہ انٹرویو 11اگست2020ءنوں سائیں رفیق رانجھا ہوراں دے ڈیر ے اُتے سُنیا۔

ایس انٹرویو وچ اوہناں اپنے ابا جی دا ناں وی دسیا اے۔ اوہ یاراں باراں سال دے سن جدوں اوہناں دی والدہ فوت ہو گیاں سن۔واہوا چر بعد اوہناں دے والد ہوری وی چلانا کر گئے۔ باراں تیراں وِگے بیلی ہے سی پر اوہنوں چاچے تائے ای واہندے تے کھاندے سن۔ اوہناں کدی پچھا نئیں سی کیتا۔ چنگا کھاندے سن تے چنگا پاندے سن۔ پَٹے چوپڑ کے تے کپڑے چھنڈ چھُنڈ کے رکھدے سن۔ اوہ پنڈ دے اک بزرگ فضل دُکاندار دی ہٹی تے بہندے ہُندے سن۔تیل شیل کتوں نہ لبھنا تے اوسے دُکان دے پِیپے وچوں لپ لینی تے پَٹے چوپَڑ لینے۔ ایتھے اوہناں ہس کے دسیا جے مینوں لوک جٹاں زمینداراں دا بال سمجھدے ای نئیں سن۔ اوہناں جُسے نوں کدی مِٹی نئیں سی لگن دتی۔ کجھ لوک تے اوہناں نوں مراسیاں دا بال آکھ دیندے سن۔ اوہناں مجازی عشق دی لاگ لگن دی اپنی کہانی وی ایسے دُکان توں شروع ہوئی دَسی اے۔ اوہ دَس دے نیں جے اک دن دُکان اُتے میں بیٹھا ساں جے اک مٹیار آئی۔ اوہ ایڈی سوہنی لگی جے میرے دل وچ دھس گئی۔پتہ نئیں کون سی پر میرادل کڈھ کے لے گئی۔ ایہہ گل دسدیاں ہویاں اوہناں اپنی عمر دسی اے جے سَتر سال دی عمر وچ ایہہ کہانی سُناندیاں مینوں شرم پئی آندی اے۔ فیر اوہناں دسیا جے میرا ویاہ کسے نئیں کروایا ، بس اپنے آپ ای ہو گیا سی۔ سائیں رانجھا دس دے نیں جے اوہناں دے گھر ست پُتر جمے سن پر نِکیاں ہندیاں ای فوت ہو گئے بس کلی کلی دھی بچی سی۔سائیں ہوراں اپنی نظم "منشی دی چھلی "وچ جیہڑے منشی دا ذکر کیتا اے اوہناں دا ناں منشی فضل حسین سی ، اوہ سکول ماسٹر سن، اوہناں دی دتی ہوئی چھلی کھان نال بابا جی دے دل وچ علم تے تصوف دے بوہے کھُلے۔ اوہناں دا عرس28ستمبر نوں منایا جاندا اے۔

بابا قصور مند نوں لوک بابا سینگھا وی کہندے سن۔⁹ پرڑھی دے لوک جدوں کھوہ لوانا چاہندے سن، بڑا پریشان ہُندے سن۔ کئی کئی تھاں کوشش کرن توں بعد وی پانی نئیں سی ملدا۔اوہ لوک بابا جی نوں سد کے پانی دا پتہ کرواندے سن۔ بابا جی ایہہ کم نترے دن وچ ای کر دے سن۔ رقبے وچ پھر دے ،آسمان ، سورج دیاں کرناں، ہوا، مٹی تے ہریاوَل دا ڈونگھی نظر نال ویروا کر دے ، کئی واری بھوئیں نال کن لا کے سن دے تے اَگے ودھ دے جاندے سن۔ آخیر اوہ پانی والی تھاں دس دیندے تے نال ای ایہہ وی دس دیندے جے پانی کنے ہتھ تھلے وے تے راہ وچ روکاں کتھے کتھے نیں۔اک واری کسے نے پچھیا جے بابا جی تسیں پانی بارے کِنج دَس دے او؟ جواب وچ اوہناں آکھیا جے مالک دی مرضی اے، میں جتھے نشان لاناں واں مالک اوتھوں پانی کڈھ دیندا اے تے میری عزت رہ جاندی اے۔ اک واری اوہناں نے کسے بندے نوں دسیا جے تیرے سارے رقبے وچ پانی نئیں پر اک پاسے دوجے بندے دی پیلی وچ ہے وے۔ اوس بندے نے دوجے بندے نال گل کیتی تے اوہدے کولوں تھوڑی جئی پیلی لے کے کھوہ کڈھنا شروع کیتا۔ بابا جی نے دسیا سی جے ویہاں فٹاں تے اک وڈا وٹا آوے گا۔ اوہنوں باہر کڈھو گے تے پانی نگل آئے گا۔ لوک کاہلے پئے گئے۔ لوکاں آ کے دسیا پئی ویہاں فٹاں اُتے کوئی وٹا نئیں آیا۔ بابا جی نے فُٹے نال مِنن دا آکھیا۔ ٹویا اجے ساڈے اٹھاراں فٹ ہویا سی۔ ڈیڑھ فٹ ہور کھوتریا گیا تے اک وڈا وٹا سامنے آ گیا۔ بڑا ٹل مار کے اوہ وَٹاباہر کڈھیا گیا جہدے تھلیوں واقعی پانی نکل آیا۔علاقے دے اک ترکھان نے اوس وٹے نوں گھڑ کے کھراس دا پُڑ بنایا جہدے اُتے بابا جی قصور مند دا ناں وی لکھیا ہویا اے۔

بابا جی دااِک زمیندار گھرانے نال تعلق سی پر اوہناں دا دل عاجزی، سادگی تے کسرِ نفسی نال بھریا ہویا سی۔اوہناں دی رسمی تعلیم تے نہ ہون دے برابر سی پر غیر رسمی تعلیم وچ ڈھیر اَگے سن۔اوہناںشیخ پور گجرات دے رہن والے غلام حیدر نقشبندی ہوراں کولوں روحانی فیض حاصل کیتا سی۔ سائیں محمد رفیق رانجھا اوہناں دی سجنائی تے عقیدت دا دم بھر دے نیں۔ ایسے وجہ توں ایہناں نے قصور مند ہوراں دا کلام لبھ لبھ کے جوڑیا تے فیراکتوبر2017ءوچ بڑے چاءنال شائع کیتا۔ مواد اکٹھا کرن وچ ایہناں دا کئی لوکاں نے ساتھ دتا جنھاں وچ محمد شریف لمبڑ دار دھیدو والی ڈسکہ، لالہ محمد اعظم بھانو پنڈی، محمد صادق چُپالے والے، محمد مالک و بابا سردار المعروف بابا جی گنہگار ماڑی وڑائچاں تے محمد شریف والی کے باٹھ والے شامل نیں۔ایس مجلد کتاب دا سرورق چار رنگاں وچ بنیا ہویا اے جہدے اُتے بابا جی قصور مند دی فوٹو لگی ہوئی اے تے نال تھوڑا جیہا تھلے کر کے نکی فوٹو محمد شریف نمبردار دی اے جنھاں ساری زندگی بابا جی دا کلام سینے وچ سنبھال کے رکھیا تے دوجیاں تک اپڑایا۔ ایس کتاب دے مواد وچ اوہناں دا ڈھیر حصہ شامل اے۔کتاب دے پچھلے سرورق اُتے حافظ عثمان علی نوشاہی تے شہنام علی نوشاہی دی کلی کلی فوٹو لگی ہوئی اے جدوں کہ ایہناں دونواں فوٹوواں دے اُتے اک گروپ فوٹو اے جہدے وچ تن بندے نظر آ رہے نیں۔ وچکار سائیں رانجھا حالاں لاڑیاں والی سرکار، سجے پاسے عرفان احمد رانجھا تے کھبے پاسے علی عمران رانجھا کھلوتے ہوئے نیں۔ تناں دیاں موڈیاں اُتے سندھی رَلّی وانگ ڈبیاں والی گودڑی سُٹی ہوئی اے تے سراں اُتے وکھ وکھ رنگاں دے صافے نیں۔مرتب نے 290صفحیاں دی ایس کتاب دا اصل وارث چوہدری لیاقت علی وڑائچ داماد تے وارثِ دربار بابا جی قصور مند نوں قرار دتا اے تے دسیا اے جے ایہہ کتاب اوہناں دی اجازت نال چھاپی گئی اے۔ ایتھے سوال پیدا ہندا اے جے ایس توں پہلے ایسے ناں "سُچے موتی" نال گجراتوں دو واری اک کتاب شائع ہو چکی اے۔ فیر ایہہ مشقت کرن دا کیہ فائدہ۔ ایہہ سوال جدوں میں سائیں رانجھا ہوراں کول کیتا تے ایہناں دوجیاں کتاباں توں لاعلمی دا اظہار کیتا۔ ایہدے توں میں اندازہ لایا جے ایہناں نوں اوہناں دونواں ایڈیشناں دا پتہ نئیں سی پر کچھ عجیب جیہا لگ دا اے۔دربار دے اصل وارث نوں پہلیاں کتاباں دا پتہ نہ ہووے۔ میرے اصرار اُتے اوہناں دسیا جے ایس کتاب وچ پیش کیتا گیا مواد بڑی چھان پھٹک تے مغزماری توں بعد پیش کیتا گیا اے۔
کتاب دی پرنٹ لائن وچ نظر ثانی کرن والیاں دا ناں چوہدری نصراللہ ہنجرا لکھیا ہویا اے جنھاں کتاب دی تقریظ وی لکھی اے۔ جیہڑی فہرست توں پہلے چار صفحیاں اُتے کھلری ہوئی اے۔ اصل مواد تے تن صفحیاں دا اے جدوں کہ چوتھے صفحے اُتے بابا جی دا، تقریظ لکھن والے دا تے لکھوان والے (مرتب) دا ناں لکھیا ہویا اے۔ ایس کتاب دے کمپوزر دا ناں اوہ ای اے جنھے ایہناں دی اپنی کتاب کمپوز کیتی سی البتہ ایتھے دوجے کمپوزر دا ناں شہنام احمد نوشاہی لکھیا ہویا اے جدوں کہ ایہدے پروف ریڈر عرفان احمد نوشاہی نیں۔پہلے چھ صفحے بغیر نمبر توں نیں۔ تندھیر اک توں اُنَتی صفحیاں تک کھلری ہوئی اے۔ ایہدے وچ رباعیاں، ڈیوڑی رُباعیاں، بند ، باراں ماہ ،نظم ، دامن، دوہڑے، مسدس تے مثنوی دی صنف وچ لکھیاں شیواں شامل نیں۔وکھ وکھ موضوعاں اُتے تقریباً تن سو رباعیاں شامل نیں۔ ایس کتاب وچ بابا جی قصور مند دا لکھیا ہویا قصہ ارشد محمود چک سادہ،حسن تے عشق دے سوال جواب، قصہ سسی قصور مند، مرزا صاحباں تے اَنصوئے دا حال اُچیچے موضوع نیں جدوں کہ ایہدے وچ دریائے چناب دی تباہی، قصور مند دے باراں ماہ، منشی دی چھلی، بے نیاز دیاں بے نیازیاں، واقعہ معراج تے یہودی دا واقعہ تے مرغی بچیاں والی دا اک بچہ ورگے عنوان وی قائم کیتے گئے نیں۔

کتاب دا مڈھ تن حمداں، چار نعتاں تے ستاراں منقبتاں توں بنھیا گیا اے۔ پہلی تے دوجی حمد تے پہلی نعت لمی نظم اے جدوں کہ باقی رباعیاں نیں۔ سائیں ہوراں تن رباعیاں وچ اپنے تھاں ٹھکانے بارے دس پائی اے جنھاں وچوں پہلی رباعی پیش اے۔

پنجاب ضلع گجرات اے میرا جلال پور جٹاں تھانہ بڑا پُرانا

ذات وڑائچ تے پِنڈ کسوکی جتھے پایا راہنا اوہ خاص ٹھانہ

مان گمان تے شان نئیں کوئی ہے غریبی بانا وقت ٹپانا

قصُور مندا حال میرے دا واقف اے آپ ربّانا میں کِنُوں سُنانا¹⁰

رباعی وچ ایہناں کجھ نویں تجربے وی کیتے نیں۔ اُتلی رباعی نوں کتاب وچ " رباعیاتِ ڈہیوڑی" لکھیا ہویا اے ۔ ایہدے آخری لفظ نوں میں ڈیوڑی سمجھیا اے جنھوں غلط املا دی وجہ توں انج لکھ دتا گیا اے۔ایس رباعی وچ تے کجھ باقی رباعیاں وچ رباعی دا اپنا معروف وزن تے پورا نئیں ہندا پر لکھن والے نے ایہنوں رباعی قرار دتا اے۔سسی وچوں اک بند پیش اے جہدا عنوان" سسی ماری صد فیر یار تائیں" اے۔ ایہدے باراں مصرعیاں وچوں پنچ مصرعے پیش نیں:

سسی ماری صد فیر یار تائیں مینوں سُتڑی چھڈ نہ جا پُنوں

من واسطہ واسطہ نام دا ای اِک وار تے مُکھ وکھا پُنوں

گندی مندی میں سجدی نال تیرے لیا رج نہ گلے لگا پُنوں

اُجڑ گئی آں اُجاڑیا ای چا مینوں لے گئے ٹھَگ کے ہوت بلا پُنوں

دم دم اندر لکھاں غم ہوندے ایسے آئی ہاں لیکھ لکھا پُنوں¹¹

ایس کتاب وچوں پیش کیتیاں گئیاں رباعیاں وچ ایہہ رباعی وی شامل اے:

ت۔تپدی پہاڑ دی تپش کولوں سینہ تپ کے وانگ تندور ہویا

یار بنایا سی ہسنے کھیڈنے لئی اوہ تے مُکھ وکھانوں وی مجبور ہویا

شیشہ لیا سی یار دا مُنہ ویکھنے لئی اوہ ڈِگ زمین تے چُور ہویا

کیہڑا کرے انصاف قصورمندا ساڈے دوہاں توں کہدا قصور ہویا¹²

بابا جی قصور مند نے "اَنصوئے دا حال" دے عنوان نال اک دامن لکھیا اے جہدے اٹھ بند نیں۔ اجے تک ایس صنف وچ صرف اٹھائی لوکاں نے طبع ازمائی کیتی اے۔ اوہناں اٹھائیاں شاعراں دا ذکر واصف لطیف ہوراں اپنی ترتیب دتی ہوئی کتاب"دامن" وچ کر دتا اے جدوں کہ ایہہ دامن اوہناں وچ شامل نئیں۔ پہلا بند پیش اے:

دِلا ڈر کے گناہ تھیں رب اَگے توں اپنا آپ کھلار دامن

ہے اُمید کہ تیری آواز سن کے بخشش وچ آ جائے بخشنہار دامن

اُہدا نام غفور الرحیم مولا لئے ہر اک گناہگار دامن

جتھوں بھر بھر جھولیاں لئی جاندے تیرے ویہندیاں ای طلبگار دامن

اپنے فضل تے کرم دے نال مولا میرا بگڑیا لئیں سنوار دامن¹³

سائیں سردارتے بابا جی قصور مند دا آپسی تعلق واہوا چِر دا سی۔ بابا جی ہوراں جدوں کسے کولوں سائیں سردار ہوراں دے شعر سنے،اوہناں نوں ملن دا شوق پیدا ہویا۔ ایہہ خود اوہناں دے ڈیرے تے اپڑے تے اپنے ڈیرے اُتے ہون والے اک جلسے وچ شرکت دی دعوت دتی تے اپنا ناں پتہ دسیوں بناں پرت آئے۔ بابا سردارآئے تے اوہناں اپنی تقریر شعراں وچ کیتی۔ مثنوی دی صنف وچ لکھے ہوئے ایہہ سٹھ شعر بڑے مزیدار تے محبت بھرے نیں جنھاں وچ سائیں ہوراں بابا جی دی پہلی ملاقات دی کہانی لکھی اے تے بابا جی بارے اپنے خیال پیش کیتے نیں۔کتاب وچ سائیں سردار دی بابا جی بارے لکھی اک ہور چوداں شعراں دی نظم وی شامل اے۔اوہناں نے محمد شریف والی باٹھ والیاں دی فرمائش اُتے دو رباعیاں وی ایس حوالے نال لکھیاں سن جنھاں وچوں اک پیش اے:

اندر زندگی میل ملاپ والا ویلا یاد مینوں خدمت گاریاں دا

وجہ آؤن دا صرف سی دلی چسکا گلاں تیریاں مِٹھیاں پیاریاں دا

پَیراں بھار توں سامنے بیٹھ کے تے نافہ کھول دا سیں خوشبو داریاں دا

اوہ حُسن سردار نہ نظر آوے زخم رِڑَک دا ہجر کٹاریاں دا¹⁴

سائیں سردار ہوراں بابا جی قصور دا حلیہ اک تھاں لکھیا اے:

اُچا لمّاں قد مرد دا سوہنے نین پیارے وانگ گلاب لَباں تے لالی لال سوُہے رخسارے

نَتیاں دوہاں کناں اندر سوہنا حسن پیارا تاب چہرے دی جھلی نہ جائے سورج دا چمکارا

دل آکھے ایہہ بندہ کتھوں آیا روپ فرشتہ اِنج جاپے جیوں اندر اُس دے عشق فقر دا رشتہ¹⁵

سن کے کلام اوہدے نوں دل میرا وی ڈریا نالے اپنی کم علمی تے میں چا ہوکا بھریا

کول گئے دا قدر نہ پایا کی میری دانائی اس اَن پڑھ نے علم میرے دی چنگی دھوڑ اُوڈائی

توں اَن پڑھ تے میں ہاں پڑھیا تیرا علم الدُنی چسکے دار ہے سالن تیرا تے میری خالی کُنی

اوس دن توں موت اوہدی تک رہیا میرا ورتارا ہر مہینے درشن میلہ لیناں سخن نظارہ¹⁶

سائیں سردار ہوراں بابا جی دی گھر والی رابعہ بی بی تے دھی زبیدہ بیگم دے ناں دسے نیں تے دسیا اے جے دونویں وی فوت ہو چکیاں نیں جدوں کہ جوائی لیاقت علی سال بعد آندے نیں تے نذر نیاز پکا کے ختم دواندے نیں۔سائیں ہوراں ایہہ وی دسیا اے جے کسوکی دی چپال وچ شعروشاعری دیاں محفلاں جم دیاں سن تے سائیں ہوری بابا جی دے سامنے بہہ کے اپنے درداں دے احوال بیان کر دے سن۔فیر اوہناں دسیا اے جے اوہناں دا کوئی قلمی نسخہ کتابی صورت وچ کتے موجود نئیں۔اوہناں بابا جی نوں بھائی آکھیا اے تے دسیا اے جے اوہ آپ تے اَن پڑھ سن، لکھ نئیں سن سکدے پر دوسرے لوک اوہناں کولوں لکھوا لکھوا کے لے جاندے سن تے سُچے موتیاں نوں گھٹے وچ رَلا چھڈ دے سن۔اوہ دَس دے نیں جے گوئیے لوکاں دا واہوا سریا ہویا اے جیہڑے اوہناں دا کلام سنا کے روپئے رول دے نیں۔ اوہ کہندے نیں جے اوہناں نوں بابا جی دا کوئی دریغ نئیں اوہ بس اپنا کم چلاندے نیں۔آخر اُتے ایہناں دسیا اے جے دالی کے بھاٹھاں والے بھائی محمد شریف نے اوہناں دے کلام نوں اکٹھا کرن دا بیڑا اُٹھایا اے اللہ اوہدے دل دی پوری فرمائے۔بابا جی قصور مند ہوراں نے کئی تھاواں تے اپنے دور دیاں حالاتاں اُتے چانن وی پایا اے۔ اوہناں اک تھاں تے پاک فوج دے اک لکھ جوان قید ہون دا دسیا اے تے اگے چل کے تبصرہ وی کیتا اے۔ اوہ جنرل نیازی نوں مخاطب کر کے کہندے نیں جے توں ہتھیار سُٹن دی بجائے مر جاندا تے چنگا سی۔ اوہناں لکھیا اے:

ہُن لِکھاں جواب خراب حالت ساڈا قیدی جے لکھ جوان ہویا

رکھیو حوصلہ گھبروؤ دیس دیو تہاڈے غم وچ دیس حیران ہویا

ہور تے کسے دا گیا کجھ وی نئیں پنجاب دا ای سارا نقصان ہویا¹⁷

اک تھاں شاعر نے پنجاب دی گل کیتی اے تے اوس دکھ دا اظہار انج کیتا اے جہدے وچوں پنجاب 1971وچ گذریا سی:

آوندی اجے پنجاب نوں ہوش نئیں ایہہ پنجاب دا ای سارا نقصان ہویا

سندھی سرحدی بلوچی نیں کھان والے کمان اُتے وی پنجابی کسان ہویا

جنرل نیازی تے وی دل نئیں رہیا راضی کاہنوں فوجاں اُتے حکمران ہویا¹⁸

ایس گل نوں قصور مند ہوراں اگے وی ٹوریا اے۔ ہورے اوہناں نوں کنا کو غصہ غم تے دکھ سی جے نوے ہزار توں ودھ جوان قیدی کروان والی ذلت پاکستانیاں دے حصے وچ آئی۔ اوہ لکھدے نیں:

نشان حیدری لئے نے کئیاں مر کے بُزدِلی دا اُس نوں انعام ہویا

اج کل رہے سرکار اعلان کر دی ریڈیو وچ وی پیا اعلان ہویا

سُن سُن کے گلاں چوٹھیاں سرکار دیاں قصور مند وی بند زبان ہویا¹⁹

شاعر نے اپنے فن تے فقر دے حوالے نال اک تھاں عاجزی دا اظہار وی کیتا اے تے نال ای دعا وی منگی اے۔ اپناتخلص ، گناہ ، دوزخ تے گنہگارنوں شاعر نے بڑے نویکلے ڈھنگ نال ورتیا اے۔ کتاب دی آخری رباعی پیش اے جہدے وچ شاعر دی آخری اِچھا کھُل کے سامنے آ جاندی اے:

تیرے بوہے تے آ گیاں یا مولا ہُن دس میں کیہڑی دعا منگاں

نہ کجھ آوندا نہ کجھ جاوندا اے اگے پچھے لفظ کر کے پیا منگاں

بھید دل دے سارے معلوم تینوں کر قبول جیہڑے وی داہ منگاں

قصور مندؔ تے اک گنہگار بندہ پیا دوزخاں کولوں پناہ منگاں²⁰

٭٭٭

1 سائیں رانجھا، وراثتِ فقَر (سیالکوٹ : قلمی نسخہ کمپوزنگ ، 2017ء)،158۔

2 سائیں رانجھا نال ملاقات۔

3 سائیں رانجھا، وراثتِ فقَر (سیالکوٹ : قلمی نسخہ کمپوزنگ ، 2017ء)،333۔

4 ایضاً،303-

5 سائیں رانجھا نال ملاقات

6 سائیں رانجھا، وراثتِ فقَر (سیالکوٹ : قلمی نسخہ کمپوزنگ ، 2017ء)،317۔

7 سائیں رانجھا نال ملاقات،11اگست2020ء، شام۔

8 انٹرویو بابا جی قصور مند ، مجمان اللہ دتہ۔

9 ٹیلی فونک گل بات، چوہدری لیاقت علی وڑائچ ،13اگست2020 ء۔

10 سائیں رانجھا،سُچے موتی،کلام بابا جی قصور مند (سیالکوٹ : سائیں محمد رفیق رانجھا ، 2017ء)،41۔

11 ایضاً،130۔

12 ایضاً،275۔

13 ایضاً،271۔

14 ایضاً،285۔

15 ایضاً،282۔

16 ایضاً،283۔

17 ایضاً،274۔

18 ایضاً۔

19 ایضاً،274۔

20 ایضاً،290۔

1